ਪਰਚਿਆਵ

ਨਸ਼ਾ ਇੱਕ ਐਸੀ ਲਤ ਹੈ ਜੋ ਸਿਰਫ਼ ਸਰੀਰ ਨੂੰ ਨਹੀਂ, ਸਗੋਂ ਦਿਮਾਗ ਅਤੇ ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਵੀ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਲਈ ਨਸ਼ਾ ਛੱਡਵਾਉਣ ਵਿੱਚ ਸਿਰਫ਼ ਦਵਾਈਆਂ ਹੀ ਨਹੀੰ, ਮਨੋਵਿਗਿਆਨਕ ਥੈਰਪੀ (Psychological Therapy) ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਰੋਲ ਨਿਭਾਉਂਦੀ ਹੈ। ਨਸ਼ਾ ਮੁਕਤੀ ਕੇਂਦਰਾਂ ਵਿੱਚ ਮਰੀਜ਼ਾਂ ਨੂੰ ਸਮਝਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨਾਲ ਗੱਲ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ, ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਅੰਦਰੂਨੀ ਦੁਖਾਂ, ਡਰਾਂ, ਤਣਾਅ, ਅਤੇ ਕਾਰਨਾਂ ਨੂੰ ਜਾਣਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ — ਅਤੇ ਫਿਰ ਠੀਕ ਮਨੁੱਖੀ ਤਰੀਕਿਆਂ ਨਾਲ ਦਿਮਾਗ ਨੂੰ ਬਦਲਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

ਇਸ ਬਲੌਗ ਵਿੱਚ ਅਸੀਂ ਜਾਣਾਂਗੇ ਕਿ ਨਸ਼ਾ ਮੁਕਤੀ ਕੇਂਦਰਾਂ ਵਿੱਚ ਕਿਹੜੀਆਂ-ਕਿਹੜੀਆਂ ਮਨੋਵਿਗਿਆਨਕ ਥੈਰਪੀਜ਼ ਵਰਤੀ ਜਾਂਦੀਆਂ ਹਨ, ਉਹ ਕਿਵੇਂ ਕੰਮ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ, ਅਤੇ ਉਹ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਮਰੀਜ਼ ਨੂੰ ਨਵੀਂ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਦਿੱਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।

ਨਸ਼ਾ ਦਿਮਾਗ ‘ਤੇ ਕਿਵੇਂ ਅਸਰ ਕਰਦਾ ਹੈ?

ਨਸ਼ਾ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਵਿਅਕਤੀ ਦਾ ਦਿਮਾਗ ਡੋਪਾਮਾਈਨ ਨਾਂਕ ਕੇਮੀਕਲ ’ਤੇ ਨਿਰਭਰ ਹੋ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।
ਇਹ ਕੇਮੀਕਲ ਖੁਸ਼ੀ, ਆਰਾਮ, ਮਜ਼ੇ ਅਤੇ ਹੌਲਾਪਣ ਦਾ ਸੰਦੇਸ਼ ਦਿੰਦਾ ਹੈ।
ਸਮੇਂ ਦੇ ਨਾਲ:

• ਦਿਮਾਗ ਕੁਦਰਤੀ ਤੌਰ ’ਤੇ ਖੁਸ਼ੀ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰਨਾ ਬੰਦ ਕਰ ਦੇਂਦਾ ਹੈ
• ਬਿਨਾ ਨਸ਼ੇ ਦੇ ਮਨੁੱਖ ਖਾਲੀਪਣ, ਤਣਾਅ, ਚਿੜਚਿੜਾਹਟ ਅਤੇ ਦੁੱਖ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰਦਾ ਹੈ
• ਉਸ ਨੂੰ ਲੱਗਦਾ ਹੈ ਕਿ ਨਸ਼ਾ ਹੀ ਉਸਦਾ ਸਹਾਰਾ ਹੈ

ਇਹੀ ਕਾਰਨ ਹੈ ਕਿ ਕੇਵਲ ਦਵਾਈ ਨਾਲ ਨਸ਼ੇ ਦੀ ਲਤ ਨਹੀਂ ਛੁੱਟਦੀ।
ਦਿਮਾਗ ਦੀ ਸੋਚ ਬਦਲਣੀ ਪੈਂਦੀ ਹੈ।
ਇਹ ਕੰਮ ਥੈਰਪੀ ਕਰਦੀ ਹੈ।

ਨਸ਼ਾ ਮੁਕਤੀ ਕੇਂਦਰਾਂ ਵਿੱਚ ਵਰਤੀਆਂ ਜਾਣ ਵਾਲੀਆਂ ਮੁੱਖ ਥੈਰਪੀਜ਼

1️⃣ Cognitive Behavioral Therapy (CBT)

ਸੀਬੀਟੀ ਸਭ ਤੋਂ ਪ੍ਰਭਾਵਸ਼ਾਲੀ ਥੈਰਪੀ ਹੈ। ਇਸਦੇ ਦੌਰਾਨ ਕੌਂਸਲਰ ਮਰੀਜ਼ ਦੀ ਸੋਚ ਅਤੇ ਵਿਹਾਰ ਨੂੰ ਸਮਝਦਾ ਹੈ।

ਇਹ ਕਿਵੇਂ ਕੰਮ ਕਰਦੀ ਹੈ?

• ਮਰੀਜ਼ ਨਸ਼ਾ ਕਿਉਂ ਕਰਦਾ ਹੈ, ਉਹ ਕਾਰਨ ਲੱਭੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ
• ਨਕਾਰਾਤਮਕ ਸੋਚਾਂ ਨੂੰ ਸਕਾਰਾਤਮਕ ਸੋਚ ਨਾਲ ਬਦਲਿਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ
• ਮਰੀਜ਼ ਨੂੰ ਟ੍ਰਿਗਰ ਪਛਾਣਣ ਸਿਖਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ (ਜਿਵੇਂ ਗਲਤ ਦੋਸਤ, ਇਕੱਲਾਪਣ, ਗੁੱਸਾ, ਟੈਂਸ਼ਨ)
• ਉਹਨਾਂ ਟ੍ਰਿਗਰਾਂ ਤੋਂ ਬਚਣ ਦੀ ਰਣਨੀਤੀ ਸਿਖਾਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ

ਨਤੀਜਾ:

ਮਰੀਜ਼ ਆਪਣੇ ਦਿਮਾਗ ਦਾ ਕੰਟਰੋਲ ਮੁੜ ਹਾਸਲ ਕਰ ਲੈਂਦਾ ਹੈ।

2️⃣ Motivational Enhancement Therapy (MET)

ਇਹ ਥੈਰਪੀ ਮਰੀਜ਼ ਦੇ ਮਨਾਂ ਵਿਚ ਬਦਲਾਅ ਦੀ ਇੱਛਾ (Willpower) ਪੈਦਾ ਕਰਦੀ ਹੈ।

ਕਿਵੇਂ ਕੰਮ ਕਰਦੀ ਹੈ?

• ਥੈਰਪਿਸਟ ਮਰੀਜ਼ ਨਾਲ ਗੱਲ ਕਰਕੇ ਉਸਦੀ ਲਤ ਦੇ ਨਤੀਜੇ ਦੱਸਦਾ ਹੈ
• ਮਰੀਜ਼ ਨੂੰ ਦਿਖਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਸਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਕਿਵੇਂ ਸੁਧਰ ਸਕਦੀ ਹੈ
• ਮਰੀਜ਼ ਨੂੰ ਛੋਟੇ-ਛੋਟੇ ਟੀਚੇ ਦਿੱਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ

ਨਤੀਜਾ:

ਮਰੀਜ਼ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰਦਾ ਹੈ:

“ਮੈਂ ਬਦਲ ਸਕਦਾ ਹਾਂ। ਮੇਰੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਕੀਮਤੀ ਹੈ।”

3️⃣ Group Therapy (ਸਮੂਹਿਕ ਥੈਰਪੀ)

ਇਸ ਵਿੱਚ ਮਰੀਜ਼ ਹੋਰ ਮਰੀਜ਼ਾਂ ਨਾਲ ਬੈਠ ਕੇ ਗੱਲ ਕਰਦਾ ਹੈ।

ਇਹ ਕਿਉਂ ਫਾਇਦੇਮੰਦ ਹੈ?

• ਮਰੀਜ਼ ਜਾਣਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਅਕੇਲਾ ਨਹੀਂ
• ਹੋਰ ਲੋਕਾਂ ਦੇ ਤਜਰਬੇ ਉਸਨੂੰ ਹੌਸਲਾ ਦਿੰਦੇ ਹਨ
• ਸਮਾਜਿਕ ਸਹਿਯੋਗ ਆਤਮ-ਵਿਸ਼ਵਾਸ਼ ਵਧਾਉਂਦਾ ਹੈ

ਉਦਾਹਰਣ:

ਕਿਸੇ ਨੇ ਕਿਹਾ:

“ਮੈਂ 3 ਮਹੀਨੇ ਤੋਂ ਨਸ਼ੇ ਤੋਂ ਦੂਰ ਹਾਂ।
ਤੁਸੀਂ ਵੀ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹੋ।”

ਇਹ ਸੁਣ ਕੇ ਮਰੀਜ਼ ਦੇ ਅੰਦਰ ਉਮੀਦ ਜਗਦੀ ਹੈ।

4️⃣ Family Therapy (ਪਰਿਵਾਰ ਥੈਰਪੀ)

ਪਰਿਵਾਰ ਮਰੀਜ਼ ਨੂੰ ਨਸ਼ਾ ਛੱਡਵਾਉਣ ਵਿੱਚ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਡਾ ਸਾਥੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।

ਇਸ ਵਿੱਚ ਕੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ?

• ਪਰਿਵਾਰ ਨੂੰ ਸਿਖਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਦਬਾਅ ਨਹੀਂ, ਸਹਿਯੋਗ ਦੇਣਾ ਹੈ
• ਘਰੇਲੂ ਟਕਰਾਵ ਟਾਲਣ ਲਈ ਤਰੀਕੇ ਸਿਖਾਏ ਜਾਂਦੇ ਹਨ
• ਮਰੀਜ਼ ਅਤੇ ਪਰਿਵਾਰ ਦਾ ਰਿਸ਼ਤਾ ਮਜ਼ਬੂਤ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ

ਨਤੀਜਾ:

ਮਰੀਜ਼ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਪਿਆਰ ਤੇ ਸਵੀਕਾਰਿਆ ਹੋਇਆ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰਦਾ ਹੈ।

5️⃣ Yoga & Meditation Therapy (ਯੋਗਾ ਅਤੇ ਧਿਆਨ)

ਯੋਗਾ ਅਤੇ ਧਿਆਨ ਦਿਮਾਗ ਨੂੰ ਅੰਦਰੋਂ ਮਜ਼ਬੂਤ ਕਰਦੇ ਹਨ।

ਧਿਆਨ ਨਾਲ ਦਿਮਾਗ ਮੁੜ ਸਹੀ ਕੰਮ ਕਰਨ ਲੱਗਦਾ ਹੈ।

ਇਨ੍ਹਾਂ ਥੈਰਪੀਜ਼ ਨਾਲ ਮਰੀਜ਼ ਵਿੱਚ ਕੀ ਬਦਲਾਅ ਆਉਂਦੇ ਹਨ?

✔ ਨਸ਼ੇ ਦੀ ਲਤ ਘਟਣ ਲੱਗਦੀ ਹੈ
✔ ਮਰੀਜ਼ ਆਪਣੇ ਆਪ ਨੂੰ ਕੀਮਤੀ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰਦਾ ਹੈ
✔ ਜੀਵਨ ਦੇ ਟੀਚੇ ਮੁੜ ਬਣਦੇ ਹਨ
✔ ਪਰਿਵਾਰਕ ਰਿਸ਼ਤੇ ਸੁਧਰਦੇ ਹਨ
✔ ਦੁਬਾਰਾ ਨਸ਼ੇ ਵੱਲ ਜਾਣ ਦੀ ਸੰਭਾਵਨਾ ਘਟਦੀ ਹੈ

ਨਤੀਜਾ (Conclusion)

ਨਸ਼ਾ ਸਿਰਫ਼ ਸਰੀਰ ਦੀ ਨਹੀਂ, ਦਿਮਾਗ ਅਤੇ ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਦੀ ਬਿਮਾਰੀ ਹੈ।
ਇਸ ਲਈ ਨਸ਼ਾ ਮੁਕਤੀ ਵਿੱਚ ਮਨੋਵਿਗਿਆਨਕ ਥੈਰਪੀ ਦਵਾਈ ਤੋਂ ਵੱਧ ਕੰਮ ਕਰਦੀ ਹੈ।
ਸਹੀ ਥੈਰਪੀ, ਸਹੀ ਮਾਹੌਲ ਅਤੇ ਥੋੜਾ-ਜਿਹਾ ਪਿਆਰ ਅਤੇ ਸਬਰ — ਮਰੀਜ਼ ਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਬਦਲ ਸਕਦੇ ਹਨ।

ਨਵੀਂ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ — ਜਦੋਂ ਮਨੁੱਖ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰੇ ਕਿ ਉਹ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਹੈ।