ਨਸ਼ਾ ਸਿਰਫ਼ ਇੱਕ ਵਿਅਕਤੀ ਨੂੰ ਨਹੀਂ, ਸਗੋਂ ਪੂਰੇ ਪਰਿਵਾਰ ਨੂੰ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕਰਦਾ ਹੈ। ਜਦੋਂ ਕੋਈ ਵਿਅਕਤੀ ਨਸ਼ੇ ਦੀ ਲਤ ਵਿੱਚ ਫਸ ਜਾਂਦਾ ਹੈ, ਉਸਦਾ ਵਿਵਹਾਰ, ਭਾਵਨਾਵਾਂ, ਸਿਹਤ ਤੇ ਰਿਸ਼ਤੇ ਸਭ ਕੁਝ ਬਦਲ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਇਸ ਸਥਿਤੀ ਵਿੱਚ ਪਰਿਵਾਰ ਦੀ ਭੂਮਿਕਾ ਬਹੁਤ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਹੋ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।
ਪਰਿਵਾਰ ਹੀ ਉਹ ਤਾਕਤ ਹੈ ਜੋ ਮਰੀਜ਼ ਨੂੰ ਨਸ਼ਾ ਛੱਡਣ ਲਈ ਹੌਸਲਾ ਦਿੰਦੀ ਹੈ, ਉਸਦਾ ਸਾਥ ਨਿਭਾਉਂਦੀ ਹੈ ਅਤੇ ਉਸਨੂੰ ਮੁੜ ਜੀਵਨ ਦੇ ਰਸਤੇ ’ਤੇ ਲਾਉਂਦੀ ਹੈ।

Nasha Mukti Kendras ਵੀ ਮੰਨਦੇ ਹਨ ਕਿ ਪਰਿਵਾਰਕ ਸਹਿਯੋਗ ਬਿਨਾਂ ਰੀਕਵਰੀ ਅਧੂਰੀ ਰਹਿ ਜਾਂਦੀ ਹੈ।
ਇਸ ਬਲੌਗ ਵਿੱਚ ਅਸੀਂ ਜਾਣਾਂਗੇ ਕਿ ਪਰਿਵਾਰ ਦੀ ਕੀ ਭੂਮਿਕਾ ਹੁੰਦੀ ਹੈ, ਮਰੀਜ਼ ਦੀ ਘਰ ਵਿੱਚ ਦੇਖਭਾਲ ਕਿਵੇਂ ਕੀਤੀ ਜਾਵੇ ਅਤੇ ਕਿਹੜੀਆਂ ਗਲਤੀਆਂ ਤੋਂ ਬਚਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ।

ਨਸ਼ੇ ਦੌਰਾਨ ਪਰਿਵਾਰ ਨੂੰ ਸਭ ਤੋਂ ਵੱਧ ਜੋ ਮੁੱਦੇ ਸਾਹਮਣੇ ਆਉਂਦੇ ਹਨ

ਪਰਿਵਾਰ ਵਿੱਚ ਅਕਸਰ ਇਹ ਚੀਜ਼ਾਂ ਦੇਖਣ ਨੂੰ ਮਿਲਦੀਆਂ ਹਨ:

• ਲਗਾਤਾਰ ਤਣਾਅ
• ਵਾਦ–ਵਿਵਾਦ
• ਭਰੋਸਾ ਟੁੱਟਣਾ
• ਮਰੀਜ਼ ਝੂਠ ਬੋਲਣਾ
• ਘਰ ਦੀ مالی ਹਾਲਤ ਖਰਾਬ
• ਸਰੀਰਕ ਅਤੇ ਮਾਨਸਿਕ ਹਿੰਸਾ
• ਘਰ ਵਿੱਚ ਅਸਥਿਰਤਾ

ਇਸ ਸਾਰੀ ਸਥਿਤੀ ਵਿੱਚ ਪਰਿਵਾਰਕ ਮੈਂਬਰ ਬੇਬਸ ਮਹਿਸੂਸ ਕਰਦੇ ਹਨ।
ਪਰ ਸਹੀ ਤਰੀਕੇ ਨਾਲ ਪਰਿਵਾਰ ਮਰੀਜ਼ ਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ਬਦਲ ਸਕਦਾ ਹੈ।

ਨਸ਼ਾ ਮੁਕਤੀ ਲਈ ਪਰਿਵਾਰ ਦੀ ਮਹੱਤਵਪੂਰਨ ਭੂਮਿਕਾ

1. ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਸਮਝਣਾ – (Emotional Understanding)

ਮਰੀਜ਼ ਆਪਣੀ ਲੜਾਈ ਆਪ ਨਹੀਂ ਜਿੱਤ ਸਕਦਾ।
ਉਸਨੂੰ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ:

• ਪਿਆਰ
• ਹੌਸਲਾ
• ਧੀਰਜ
• ਭਰੋਸਾ

ਪਰਿਵਾਰ ਇਹ ਸਾਰੀਆਂ ਚੀਜ਼ਾਂ ਦੇ ਸਕਦਾ ਹੈ।

2. Trigger ਤੋਂ ਮਰੀਜ਼ ਨੂੰ ਬਚਾਉਣਾ

ਮਰੀਜ਼ ਨੂੰ ਉਹਨਾਂ ਚੀਜ਼ਾਂ ਤੋਂ ਦੂਰ ਰੱਖਨਾ ਜ਼ਰੂਰੀ ਹੈ ਜੋ ਉਸਨੂੰ ਨਸ਼ੇ ਦੀ ਯਾਦ ਦਿਵਾਉਂਦੀਆਂ ਹਨ:

• ਪੁਰਾਣੇ ਨਸ਼ੇ ਵਾਲੇ ਦੋਸਤ
• ਪਾਰਟੀਆਂ
• ਨਸ਼ੇ ਵਾਲਾ ਮਾਹੌਲ
• ਤਣਾਅ ਭਰੀ ਗੱਲਾਂ

ਘਰ ਦਾ ਮਾਹੌਲ ਸ਼ਾਂਤ ਹੋਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ।

3. ਰੋਜ਼ਾਨਾ ਰੁਟੀਨ ਬਣਾਉਣ ਵਿੱਚ ਮਦਦ ਕਰਨਾ

ਪਰਿਵਾਰ ਮਰੀਜ਼ ਦਾ ਰੁਟੀਨ ਠੀਕ ਕਰਨ ਵਿੱਚ ਮਦਦ ਕਰ ਸਕਦੇ ਹਨ:

• ਜਲਦੀ ਉੱਠਣਾ
• ਸਿਹਤਮੰਦ ਖਾਣਾ
• ਯੋਗਾ
• Meditation
• ਸਾਫ਼–ਸੁਥਰਾ ਮਾਹੌਲ

ਇਹ ਸਭ ਮਰੀਜ਼ ਨੂੰ ਸਥਿਰਤਾ ਦਿੰਦੇ ਹਨ।

4. ਮਰੀਜ਼ ਨੂੰ ਡਾਂਟਣ ਦੇ ਬਜਾਏ ਪ੍ਰੋਤਸਾਹਨ ਦੇਣਾ

ਨਸ਼ਾ ਛੱਡਣ ਵਾਲਾ ਵਿਅਕਤੀ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਮਾਨਸਿਕ ਤੌਰ ’ਤੇ ਕਮਜ਼ੋਰ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।
ਡਾਂਟਣਾ, ਦੋਸ਼ ਲਾਉਣਾ ਜਾਂ ਤੋਲਣਾ ਉਸਨੂੰ ਤੋੜ ਦਿੰਦਾ ਹੈ।

ਇਸਦੇ ਬਦਲੇ:

• ਸਰਾਹਨਾ ਕਰੋ
• ਛੋਟੀਆਂ ਪ੍ਰਗਤੀਆਂ ’ਤੇ ਸ਼ਾਬਾਸ਼ ਦਿਓ
• ਹੌਸਲਾ ਦਿਓ

5. ਰੀਕਵਰੀ ਪ੍ਰੋਗ੍ਰਾਮ ਵਿੱਚ ਹਿੱਸਾ ਲੈਣਾ

ਪਰਿਵਾਰ ਨੂੰ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ ਕਿ:

• ਕਾਊਂਸਲਿੰਗ ਸੈਸ਼ਨ ਵਿੱਚ ਜਾਵੇ
• Group therapy ਵਿੱਚ ਹਿੱਸਾ ਲਵੇ
• ਮਰੀਜ਼ ਦੇ ਸੈਸ਼ਨਾਂ ਨੂੰ ਸਮਝੇ

ਇਹ ਸਾਰੀਆਂ ਚੀਜ਼ਾਂ ਮਰੀਜ਼ ਦਾ ਵਿਸ਼ਵਾਸ ਵਧਾਉਂਦੀਆਂ ਹਨ।

ਮਰੀਜ਼ ਦੀ ਘਰ ਵਿੱਚ ਦੇਖਭਾਲ ਕਿਵੇਂ ਕੀਤੀ ਜਾਵੇ?

1. ਘਰ ਨੂੰ ਸ਼ਾਂਤ ਅਤੇ ਸਕਾਰਾਤਮਕ ਬਣਾਓ

ਘਰ ਵਿੱਚ ਚਿਲਾਓ–ਗੁੱਸਾ–ਬਦਸਲੂਕੀ ਨਾ ਕਰੋ।
ਮਰੀਜ਼ ਨੂੰ ਸੁਰੱਖਿਆ ਮਹਿਸੂਸ ਹੋਣੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ।

2. ਨਸ਼ੇ ਵਾਲੀਆਂ ਚੀਜ਼ਾਂ ਘਰ ਤੋਂ ਦੂਰ ਕਰੋ

ਘਰ ਵਿੱਚ:

• ਸ਼ਰਾਬ
• ਸਿਗਰਟ
• ਤੰਬਾਕੂ
• ਨਸ਼ੇ ਵਾਲੀਆਂ ਦਵਾਈਆਂ

ਕਦੇ ਨਾ ਰੱਖੋ।

3. ਮਰੀਜ਼ ਦੇ Mood Swings ਨੂੰ ਸਮਝੋ

ਰੀਕਵਰੀ ਦੌਰਾਨ ਮਰੀਜ਼ ਨੂੰ:

• ਗੁੱਸਾ
• ਰੋਣਾ
• ਡਰ
• ਚਿੜਚਿੜਾਹਟ

ਹੋ ਸਕਦੀ ਹੈ।
ਇਹ Withdrawal ਦਾ ਹਿੱਸਾ ਹੈ।
ਧੀਰਜ ਨਾਲ ਨਿਭਾਓ।

4. ਮਰੀਜ਼ ਨੂੰ ਸਿਹਤਮੰਦ ਖੁਰਾਕ ਦਿਓ

Nutrient-rich ਖਾਣਾ:

• Energy ਦਿੰਦਾ ਹੈ
• ਦਿਮਾਗ਼ ਠੀਕ ਕਰਦਾ ਹੈ
• Anxiety ਘਟਾਉਂਦਾ ਹੈ

ਜਿਵੇਂ:

• ਫਲ
• ਸਬਜ਼ੀਆਂ
• ਸੁੱਕੇ ਮੇਵੇ
• ਦਾਲ
• ਦੁੱਧ
• ਗਰਮ ਪਾਣੀ

5. ਯੋਗਾ, ਧਿਆਨ ਅਤੇ ਘੁੰਮਣ ਦੀ ਆਦਤ ਬਣਾਓ

ਰੋਜ਼ਾਨਾ 15–30 ਮਿੰਟ ਯੋਗਾ ਮਰੀਜ਼ ਨੂੰ ਬਹੁਤ ਮਦਦ ਕਰਦਾ ਹੈ।

6. ਮਰੀਜ਼ ਨੂੰ ਇਕੱਲਾ ਨਾ ਛੱਡੋ

ਇੱਕਲਾ ਰਹਿਣ ਨਾਲ:

• ਨਕਾਰਾਤਮਕ ਵਿਚਾਰ
• cravings
• Stress

ਵੱਧਦਾ ਹੈ।

7. ਹਰ ਪੈੱਤਰਨ ਦੀ ਨਿਗਰਾਨੀ ਕਰੋ

ਪਰਿਵਾਰ ਇਹ ਦੇਖੇ:

• ਮਰੀਜ਼ ਕਿਸ ਨਾਲ ਮਿਲ ਰਿਹਾ ਹੈ
• ਫੋਨ ਵਿੱਚ ਕੀ ਕਰਦਾ ਹੈ
• ਪੈਸੇ ਕਿੱਥੇ ਖਰਚ ਰਿਹਾ ਹੈ
• ਕਿਹੜੇ ਹਾਲਾਤ ਵਿੱਚ Trigger ਹੁੰਦਾ ਹੈ

8. ਰੀਕਵਰੀ ਨੂੰ ਦਬਾਅ ਨਹੀਂ, ਸਮਰਥਨ ਨਾਲ ਚਲਾਓ

ਮਰੀਜ਼ ’ਤੇ ਬੇਵਜ੍ਹਾ ਦਬਾਅ ਨਾ ਬਣਾਓ।
ਇਸ ਦੀ ਬਜਾਏ ਉਸਨੂੰ ਧੀਰਜ ਤੇ ਪਿਆਰ ਨਾਲ ਗਾਈਡ ਕਰੋ।

9. ਪੁਰਾਣੀ ਗਲਤੀਆਂ ਨਹੀਂ ਚੇੜਣੀਆਂ

ਮਰੀਜ਼ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ guilt ਵਿੱਚ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।
ਪੁਰਾਣੀਆਂ ਗਲਤੀਆਂ ਉਖਾੜ ਕੇ ਦੱਸਣਾ ਉਸਨੂੰ ਦੁਬਾਰਾ ਨਸ਼ੇ ਵੱਲ ਧੱਕ ਸਕਦਾ ਹੈ।

10. ਆਪਣੇ ਆਪ ਦਾ ਵੀ ਧਿਆਨ ਰੱਖੋ

ਪਰਿਵਾਰਕ ਮੈਂਬਰਾਂ ਨੇ ਵੀ:

• ਆਪਣੀ ਨੀਂਦ
• ਆਪਣੀ ਮਾਨਸਿਕ ਸਿਹਤ
• ਆਪਣੀ energy

ਦਾ ਧਿਆਨ ਰੱਖਣਾ ਹੈ।
ਥੱਕਿਆ ਹੋਇਆ ਪਰਿਵਾਰ ਮਰੀਜ਼ ਦੀ ਮਦਦ ਨਹੀਂ ਕਰ ਸਕਦਾ।

ਕਿਹੜੀਆਂ ਗਲਤੀਆਂ ਕਦੇ ਨਹੀਂ ਕਰਨੀ ਚਾਹੀਦੀਆਂ?

• ਡਾਂਟਣਾ ਜਾਂ ਤਾਣਾ ਦੇਣਾ
• ਮਰੀਜ਼ ’ਤੇ ਨਿਗਰਾਨੀ ਦਾ ਬਹੁਤ ਦਬਾਅ ਬਣਾਉਣਾ
• ਨਸ਼ਾ ਘਰ ’ਚ ਰੱਖਣਾ
• ਉਸਦੀ ਹੰਸੀ ਉਡਾਉਣਾ
• ਕਹਿਣਾ “ਤੂੰ ਨਹੀਂ ਬਦਲੇਂਗਾ”
• ਦੋਸ਼ ਦੇਣਾ
• ਪਰਿਵਾਰ ਵਿੱਚ ਲੜਾਈਆਂ ਕਰਨਾ
• ਮਰੀਜ਼ ਦੀ ਭਾਵਨਾਵਾਂ ਨੂੰ ਅਣਦੇਖਾ ਕਰਨਾ

ਇਹ ਸਾਰੀਆਂ ਗਲਤੀਆਂ ਰੀਕਵਰੀ ਨੂੰ ਬੁਰੀ ਤਰ੍ਹਾਂ ਪ੍ਰਭਾਵਿਤ ਕਰਦੀਆਂ ਹਨ।

ਨਸ਼ਾ ਮੁਕਤੀ ਕੇਂਦਰ ਪਰਿਵਾਰ ਦੀ ਕਿਵੇਂ ਮਦਦ ਕਰਦੇ ਹਨ?

• Family counseling
• Behaviour training
• Trigger management
• Relapse prevention education
• Emotional support
• Group therapy for family

ਜਦੋਂ ਪਰਿਵਾਰ ਅਤੇ ਮਰੀਜ਼ ਦੋਵਾਂ ਇਕੱਠੇ ਇਲਾਜ ਲੈਂਦੇ ਹਨ, ਤਾਂ ਨਤੀਜੇ ਬਹੁਤ ਵਧੀਆ ਹੁੰਦੇ ਹਨ।

ਅੰਤਿਮ ਵਿਚਾਰ

ਨਸ਼ਾ ਇੱਕ ਘਰ ਦੀ ਖੁਸ਼ੀ, ਸ਼ਾਂਤੀ ਅਤੇ ਸਮਰੱਥਾ ਨੂੰ ਹਿਲਾ ਕੇ ਰੱਖ ਸਕਦਾ ਹੈ।
ਪਰਿਵਾਰ ਹੀ ਉਹ ਤਾਕਤ ਹੈ ਜੋ ਮਰੀਜ਼ ਨੂੰ ਮੁੜ ਜੀਵਨ ਦੇ ਰਸਤੇ ’ਤੇ ਲਿਆ ਸਕਦਾ ਹੈ।

ਮਰੀਜ਼ ਨੂੰ:

• ਪਿਆਰ
• ਸਹਿਯੋਗ
• ਸਮਝ
• ਧੀਰਜ
• ਹੌਸਲਾ

ਦੀ ਲੋੜ ਹੁੰਦੀ ਹੈ।
ਪਰਿਵਾਰ ਜੇ ਇਹ ਸਾਰਾ ਦੇ ਦੇਵੇ, ਤਾਂ ਨਸ਼ਾ ਛੱਡਣਾ ਸਿਰਫ਼ ਸੰਭਵ ਨਹੀਂ, ਸਗੋਂ ਯਕੀਨੀ ਬਣ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

ਪਰਿਵਾਰ + ਮਰੀਜ਼ + ਨਸ਼ਾ ਮੁਕਤੀ ਕੇਂਦਰ = ਪੂਰੀ ਤੇ ਸਫਲ ਰੀਕਵਰੀ।